Mosart - Miejski Ośrodek Sztuki w Gorzowie Wielkopolskim

Wystawy

MIKOŁAJ SOBCZAK - GUTSHERREN

3.12.2022-15.01.2023

Kurator: Bartosz Nowak

English version below

Gutsherren

Mikołaj Sobczak w swojej najnowszej wystawie porusza tematykę Ziem Odzyskanych (także: Ziem Zachodnich i Północnych), upatrując w nich oznak spektakularnego eksperymentu społecznego z perspektywy polityki tożsamości.
Jednym z pierwszych powojennych działań struktur państwowych Polski Ludowej była akcja “Wisła” (1947-1950) – masowa deportacja ludności cywilnej z terenów południowo-wschodnich na ziemie północno-zachodnie (należące wcześniej do III Rzeszy), obejmująca głównie społeczność wiejską o narodowości ukraińskiej i łemkowskiej. Wysiedlenia, mające charakter czystki etnicznej, doprowadziły do wykreowania sztucznego środowiska odznaczającego się kulturowym zróżnicowaniem. Asymilowana społeczność tworzyła nową tożsamość Polaków, których partia komunistyczna osadziła w zmilitaryzowanym systemie patriarchalnym, opartym na monopolu władzy i upaństwowieniu gospodarki.
Ziemie przyznane Polsce po Konferencji Poczdamskiej w 1945 roku były zasiedlone w większości przez ludność pochodzenia niemieckiego. Jedną z zanikających wówczas figur feudalnych na tych terenach stanowiła postać Gutsherr-a. Jest to niemieckie słowo oznaczające dziedzica/właściciela majątku (ziemskiego), będące zbitką dwóch wyrazów: Guts – dobra, Herr – pan, zarządca. Wraz z wysiedlaniem się Niemców, opuszczane przez nich posiadłości przejmowali Polacy. Tym samym, pozostałe tam dobra trafiały w ręce rodaków, padając często łupem szabrowników.
Przyglądając się procesom zachodzącym na Ziemiach Odzyskanych, Sobczak zadaje pytania o: rolę osób marginalizowanych w społeczeństwie (komunistycznym), pozostałych w Polsce z różnych przyczyn Niemców, pozycję kobiet oraz grup nienormatywnych – queerowych, mniejszości etnicznych czy narodowych. Pozwala mu to na stworzenie analogii do kapitalistycznych czasów współczesnych, kwestii wojny w Ukrainie i zastraszaniu bombą atomową, czy prognoz wielkich migracji z południa na północ związanych ze zmianami klimatycznymi.
Jakie lekcje możemy wyciągnąć po przyjrzeniu się Ziemiom Zachodnim i Północnym? Kto przejmie rolę Gutsherra w nowym społeczeństwie? Czy do głosu dojdą perspektywy: feministyczna, matriarchalna, niemilitarna i wreszcie queerowa, nienormatywna? A może koncept zarządcy/pana dóbr odejdzie w zapomnienie?

Pamiętasz ten obóz?

Mikołaj Sobczak, Pamiętasz ten obóz?, 2016, 7’59’’, kadr z filmu, dzięki uprzejmości artysty i Polana Institute

Film podejmuje kwestie dotyczące polskich obozów pracy dla Niemców, którzy po II wojnie światowej zdecydowali się zostać w Polsce. Wówczas, część ludności deportowano do Niemiec, resztę torturowano, gwałcono, aby finalnie dokonać na nich publicznych egzekucji. Dokument stanowi zapis wspomnień dziadka artysty, naocznego świadka tamtych wydarzeń, chorego w momencie realizowania filmu na chłoniaka. Pokazuje determinujący wpływ kondycji psychofizycznej jednostki na sposób tworzenia narracji o historiach wymazywanych ze świadomości zbiorowej.

Na strychu

Mikołaj Sobczak, Na strychu, 2022, 9’39’’, kadr z filmu, dzięki uprzejmości artysty i Polana Institute

Postacią centralną filmu jest Thomas Müntzer – niemiecki teolog, reformator, początkowo naśladowca Marcina Lutra. Był zwolennikiem radykalnych zmian systemowych, mających na celu stworzenie bezklasowego społeczeństwa, opartego na wspólnocie dóbr (przez co często nazywa się go prekursorem komunizmu). Wraz z początkiem wojny chłopskiej w Niemczech (1524-25) został odtrącony przez Lutra, ze względu na jego teologię spirytualistyczną i gwałtowne ambicje wyzwoleńcze. Narracja filmu skupia się wokół ostatniego stadium bitwy pod Frankenhausen, w Turyngii, gdzie chłopi ponieśli ostateczną klęskę. Ukrywający się na strychu, ciężko ranny i krwawiący reformator doznaje gorączkowej wizji powiązania przeszłych i przyszłych wydarzeń. Müntzer (grany przez Mirę Thompson) śpiewa o nadejściu Republik Socjalistycznych, które zamienią się w reżim, a koncept socjalistyczny doprowadzi do wytworzenia nowej formy imperializmu, feudalizmu. Sceny ukazujące reformatora przeplatane są z dokumentalnymi widokami przygotowań i procesji Bożego Ciała w parafii Skrzynki oraz improwizowaną walką o władzę, odegraną na terenie Luther Museum w Amsterdamie, przez: Joeri Bosmę, George’a Mazariego, Stijna Pommée, Julię Sobczak i Arnisę Zeqo.
Libretto do filmu napisał Krzysztof Pacewicz, a muzykę skomponował Andrzej Izdebski.

Gutsherren

Mikołaj Sobczak, Gutsherren, 2022, akryl na płótnie, 2,2 x 10 m, dzięki uprzejmości artysty i Polana Institute

Eksperyment społeczny mający miejsce na Ziemiach Odzyskanych znalazł odzwierciedlenie w specyficznym środowisku ukazanym na obrazie. Artysta deformuje socrealistyczną pracę Andrzeja Wróblewskiego, Dworzec na Ziemiach Odzyskanych (1949), przedstawiającą tłoczących się na peronie ludzi zmierzających na zachód kraju – repatriantów, byłych jeńców, żołnierzy, cywilów. Z homogenicznej grupy wydobyte zostają cechy transgresyjne poszczególnych jednostek: robotnik krwawi z oczu, ust i ucha stając się ukraińskim upiorem; żołnierz sowiecki w mejkapie zyskuje queerową tożsamość; ojciec i chłopczyk z modelu rodziny nuklearnej pokazani są jako wampir i Frankenstein. Obok nich roztacza się krajobraz zaczerpnięty z moralistycznego, biedermeierowskiego obrazu Carla Spitzwega, Gutsherr (ok. 1850), prezentującego pana dóbr, który spaceruje z pieskiem po swojej posiadłości. Sobczak przemienia sielankowy pejzaż w postapokaliptyczny, spleśniały i błotnisty widok, oddając tym samym charakter powojennej rzeczywistości. Osadzone są w niej realistycznie oddane postaci z batalionu kobiecego, z czarno-białego filmu Rzeczpospolita babska (1969, reż. Hieronim Przybył). Grupa osadniczek wojskowych zaczyna pracę na rzecz odbudowy zniszczonych terenów Ziem Odzyskanych, z zamiarem stworzenia feministycznej utopii. W lewym, dolnym rogu gnijącego krajobrazu rosną grzyby – symbol nowego życia na “martwym” terenie. Ponad nimi znajduje się wazonik wyniesiony z poniemieckiej willi przez wujka artysty – Włodzia. Umieszczona po lewej stronie scena ukazująca postać w więzieniu inspirowana jest plakatem ostrzegającym potencjalnych szabrowników przed karą: Szaber – łapownictwo – kradzież nie popłaca (1946). Wszystkie dobra pozostawione przez Niemców w ich posiadłościach należały, według przepisów Rzeczypospolitej Ludowej, do państwa, a nie do osób prywatnych. Sobczak jednak komplikuje sytuację mężczyzny w więzieniu, malując kwiat hiacyntu wyrastający z dzbanka – aluzja do akcji “Hiacynt”, która rozpoczęła się na terenach Ziem Odzyskanych (a konkretnie w Gdańsku). W ramach tej operacji, w latach 80. XX w., Milicja Obywatelska zbierała dane na temat homoseksualnych mężczyzn (teczki o nazwie “Karta homoseksualisty”, tzw. “różowe teczki”). Domniemywa się, że akcja miała na celu gromadzić dotyczące opozycyjnych działaczy antykomunistycznych informacje, które mogły posłużyć później do ich zastraszania. Nie wiadomo więc, czy mężczyzna na obrazie odbywa karę ze względu na jego homoseksualizm czy kradzież dóbr państwowych. Zza więziennego okna rozciąga się widok z fotografii Kurta Mazura, prezentującej stawianie cyrku “Wisła” w Gorzowie Wielkopolskim. Moment ten, przemienia się w polu obrazowym w akt przemocy, mający zniszczyć “porcelanowe” postaci dwóch mężczyzn, a także ich możliwą homoerotyczną relację, ujętą na swoistej pocztówce z wakacji – fotografii Kurta Mazura wykonanej na gorzowskiej plaży. Dzieło dopełnia nawiązujący do malarstwa ikonowego portret Miry Thompson, odtwórczyni pierwszoplanowej roli w filmie Na strychu – muzyczki, śpiewaczki, feministki-aktywistki pochodzącej z Amsterdamu, zaangażowanej w ruch widzialności osób z niepełnosprawnościami i przystosowania przestrzeni publicznej dla nich.

Tekst: Sebastian Kańczurzewski

Mikołaj Sobczak (ur. 1989) jest absolwentem Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie w Pracowni Działań Przestrzennych, stypendystą Universität der Künste w Berlinie oraz Kunstakademie Münster. Obecnie odbywa dwuletnią rezydencję na Rijksakademie van beeldende kunsten w Amsterdamie. Zajmuje się wideo, malarstwem i performansem.
W 2021, został laureatem "Spojrzeń" - Nagrody Fundacji Deutsche Bank, a także otrzymał Paszport Polityki.
Wystawiał m.in. w Kunsthalle Münster, Haus der Kulturen der Welt (Berlin), MUDAM (Luksemburg), Muzeum Sztuki Nowoczesnej (Warszawa), Museum Ludwig (Kolonia), Whitechapel Gallery (Londyn).
Sobczak koncentruje się na kwestiach politycznych, w szczególności polityce historycznej. Swoje narracje buduje z perspektywy zmarginalizowanych grup, tropiąc przyczyny aktualnych problemów społecznych.

Dziękujemy za pomoc:
Muzeum Lubuskiemu im. Jana Dekerta W Gorzowie Wielkopolskim

Centrum Edukacji Zawodowej i Biznesu w Gorzowie Wielkopolskim

Wystawa dofinansowana przez Zaiks

opening: 3.12, 17:00

Gutsherren

In his newest exhibition, Mikołaj Sobczak brings up the topic of the Recovered Territories (pl. Ziemie Odzyskane; previously: the Third Reich), viewing them as signs of a spectacular social experiment from the perspective of identity policy.
One of the first post-war activities of the state structures of the People's Republic of Poland was Operation “Vistula” (pl. “Wisła”, 1947-1950) – a mass deportation of civilians from the south-eastern region, mainly involving a rural community of Ukrainian and Lemko nationality to the West (former the Third Reich, recently Poland). Displacements, possessing the character of ethnic cleansing, led to the creation of an artificial environment characterized by cultural diversity. The assimilated community created a new identity, whom the communist party placed in a militarized patriarchal system based on a monopoly of power and nationalization of the economy.
The lands granted to Poland after the Potsdam Conference in 1945 were mostly inhabited by people of German descent. One of the vanishing feudal figures in these areas at the time was the figure of Gutsherr. It is a German word, meaning the landholder/owner of (a rural estate) property, which is a combination of two words: Guts - goods and Herr - master. Along with the displacement of the Germans, the estates they left were taken over by Poles. Thus, the goods remaining there ended up in the hands of Polish People, often falling prey to looters.
In viewing the processes taking place in the Recovered Territories, Sobczak asks questions about: the role of marginalized people in a (communist) society, Germans who decided to stay in Poland for various reasons and the position of women and non-normative groups – concerning queer, ethnic or national minorities. This allows him to draw parallels to capitalist modern times, the war in Ukraine and the threat of using the atomic bomb, or the predictions of massive migrations from the south to the north related to climate change.
What lessons can we learn from looking at the Western and Northern Lands? Who will take over Gutsherr's role in the new society? Will feminist, matriarchal, non-military and finally queer, non-normative perspectives come to the fore? Or maybe the concept of the landholder/owner of the goods will go into oblivion?

Can you remember this Camp?

Mikołaj Sobczak, Can you remember this Camp?, 2016, 7’59’’, video still, Courtesy of the artist and Polana Institute

The video brings up issues related to Polish labor camps for Germans who decided to stay in Poland (in the Recovered Territories) after World War II. At that time, part of the German population was deported to the West, and the rest were often tortured, raped or publicly executed. The documentary is a record of the memories of the artist's grandfather, an eyewitness to those events, who suffered from lymphoma at the time of filming. It shows the determining influence of the psychophysical condition of an individual human being, on the way they tell stories erased from the collective consciousness.

Up in the Attic

Mikołaj Sobczak, Up in the Attic, 2022, 9’39’’, video still, Courtesy of the artist and Polana Institute

The central figure of the video is Thomas Müntzer – a German theologian, reformer and initially a follower of Martin Luther. The supporter of radical systemic changes aimed at creating a classless society based on the community of goods (which is why he is often considered a precursor of communism). With the beginning of the Peasants' War in Germany (1524-25), he was spurned by Luther because of his spiritualist theology and violent liberation ambitions. The video’s narrative centers around the final stage of the Battle of Frankenhausen, Thuringia, where the peasants suffered a final defeat. Hiding in the attic, a badly wounded and bleeding reformer experiences a feverish vision of the connection between past and future events. Müntzer (performed by Mira Thompson in the video) sings about the coming of the Socialist Republics, which will turn into a regime, and the socialist concept will lead to the creation of a new form of imperialism and feudalism. Scenes showing the reformer are interspersed with documentary views of the Corpus Christi procession in one of the Polish villages and an improvised power play, staged in the Luther Museum in Amsterdam, portrayed by: Joeri Bosma, George Mazari, Stijn Pommée, Julia Sobczak and Arnisa Zeqo.
The libretto for the video was written by Krzysztof Pacewicz; the music was composed by Andrzej Izdebski.

Gutsherren

Mikołaj Sobczak, Gutsherren, 2022, acrylic on canvas, 2,2 x 10 m, Courtesy of the artist and Polana Institute

The social experiment taking place in the Recovered Territories is reflected in the specific environment shown in the painting. The artist deforms Andrzej Wróblewski's socialist realism work, Railway station in the Recovered Territories (1949), depicting people crowding on the platform of the railway station, heading to the west territories of Poland (former Prussia) – repatriates, soldiers, civilians. Sobczak extracts from the homogeneous group the transgressive features of individuals: the worker bleeds from his eyes, mouth and ear, becoming an Upiór, a form of a Slavic Vampire, the concept of the character born in Western Ukraine; a soviet soldier in make-up gains a queer identity; the father and boy from the nuclear family model are shown as a vampire and Frankenstein. Next to them, there is a landscape taken from the moralistic, Biedermeier painting by Carl Spitzweg, Gutsherr (ca. 1850), presenting the landowner walking with a dog around his rural estate property. Sobczak transforms this idyllic landscape into a post-apocalyptic, moldy and muddy sight, thus reflecting the character of post-war reality. It features individuals from the women's battalion from the black-and-white film Women’s Republic (pl. Rzeczpospolita Babska, 1969, directed by Hieronim Przybył). A group of exclusively female military settlers begins work to rebuild the destroyed areas of the Recovered Territories, with the intention of creating a feminist utopia. In the lower left corner of the rotting landscape the artist painted mushrooms – a symbol of new life appearing in a "dead" area. Above them there is a vase taken from a post-German villa by the artist's uncle. The scene on the left showing a figure in prison is inspired by a poster warning potential looters against punishment: Looting – Bribery – Theft Doesn't Pay Off (1946). According to the regulations of the People's Republic of Poland, all goods left by the Germans in their possessions belonged to the state, not to individual subjects. However, Sobczak complicates the situation of the man in prison by painting a hyacinth flower growing out of a pot – an allusion to the Action "Hyacinth", which began in the Recovered Territories (specifically in Gdańsk). It was an operation during the 1980s, when the Citizens' Militia (MO) collected data on homosexual men and created files called "The Homosexual Card", the so-called "pink files". It is being presumed that the action was aimed at collecting information on anti-communist opposition activists, which could later be used to blackmail them. Thus, it is not known whether the man in the painting is serving a sentence due to his homosexuality or for theft of state property. Behind the prison’s window, there is a view from a photograph by Kurt Mazur, presenting the construction of the "Wisła'' (en. Vistula river) circus in Gorzów Wielkopolski. This moment transforms in the picture field into an act of violence intended to destroy the porcelain-like figures of two men, as well as their possible homoerotic relationship, captured on a kind of holiday postcard – an another photograph taken by Kurt Mazur on the beach in Gorzów Wielkopolski. The painting is completed by a holy icon-like portrait of Mira Thompson, a performer of the leading role of Thomas Müntzer in the video Up in the Attic – a musician, singer, feminist-activist from Amsterdam involved in the movement of visibility of people with disabilities and the adaption of public spaces for them.

Text: Sebastian Kańczurzewski

Mikołaj Sobczak (b. 1989) is a graduate of the Academy of Fine Arts in Warsaw in the Spatial Activities Studio, a scholarship holder of the Universität der Künste in Berlin and Kunstakademie Münster. He is currently doing a two-year residency at the Rijksakademie van beeldende kunsten in Amsterdam. He works with video, painting and performance.
In 2021, he was the winner of ‘Spojrzenia’ - Deutsche Bank Foundation Award, and was also received the Passport of ‘Polityka’.
He has exhibited at Kunsthalle Münster, Haus der Kulturen der Welt (Berlin), MUDAM (Luxembourg), Museum of Modern Art (Warsaw), Museum Ludwig (Cologne), Whitechapel Gallery (London), among others.
Sobczak focuses on political issues, in particular historical politics. He builds his narratives from the perspective of marginalised groups, tracing the causes of current social problems.

Curated by: Bartosz Nowak
3.12.2022-15.01.2023